Wszczęcie sprawy opiekuńczej przez sąd z urzędu

W razie stwierdzenia takiej potrzeby, możliwe jest wszczęcie sprawy opiekuńczej przez sąd z urzędu. Postępowanie może być wszczęte w przedmiocie pozbawienia, ograniczenia władzy rodzicielskiej lub też w celu wydania stosownych zarządzeń opiekuńczych. Jakie są podstawy i zasady rządzące takim postępowaniem?

Postępowania w sprawach rodzinnych

Sprawy rodzinne mogą zostać zainicjowane przez samych zainteresowanych. Każdy z rodziców (opiekunów) może złożyć odpowiedni wniosek do właściwego sądu.

Sprawy najczęściej inicjowane przez rodziców dotyczą:

• ustalenia sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej
• pozbawienia władzy rodzicielskiej
• ograniczenia władzy rodzicielskiej
• ustalenia sposobu wykonywania kontaktów z dzieckiem
• egzekucji ustalonych kontaktów (sprawy o zagrożenie zapłatą za utrudnianie kontaktów oraz o zapłatę ustalonej kwoty za utrudnianie kontaktów)
• odebrania dziecka od osoby nieuprawnionej
• rozstrzygnięcia o istotnych sprawach dziecka (chodzi o wydanie rozstrzygnięcia zastępującą zgodę drugiego rodzina na dokonanie konkretnej czynności w imieniu dziecka)
• wyrażenia zgody na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem dziecka i in.

Postępowania opiekuńcze mogą zostać wszczęte także bez inicjatywy samych zainteresowanych, tj. z urzędu.

Sprawy opiekuńcze z urzędu

Sąd opiekuńczy może podjąć decyzję o wszczęciu postępowania z urzędu. Najczęściej wiedza o konieczności zaingerowania w sprawy konkretnej rodziny wynika ze złożonego przez policję (MOPS, kuratora, czy inną instytucję) wniosku o podjęcie takiego postępowania. Wniosek formułowany przez policję najczęściej jest skutkiem podjęcia przez funkcjonariuszy interwencji w rodzinie z innych przyczyn. Np. awantury domowej, w trakcie, której funkcjonariusze zauważają, że być może bezpieczeństwo dzieci jest zagrożone).

Czynności podejmowane przez sąd

Sąd musi ustalić czy faktycznie konieczna jest interwencja w sprawy rodziny. Może to uczynić w toku postępowania dowodowego, ale aby uzyskać te informacje musi formalnie wszcząć postępowanie.

Wszczęcie postępowania

Po otrzymaniu wniosku, sąd wydaje postanowienie o wszczęciu postępowania z urzędu przy uczestnictwie (najczęściej) rodziców w przedmiocie np. ograniczenia władzy rodzicielskiej. Celowo napisałam, że wydaje to postanowienie o wszczęciu, bo mógłby jeszcze go nie wydać… Ale jak wtedy stwierdzi bez postępowania dowodowego, że faktycznie nic w rodzinie się nie dzieje niepokojącego i niebezpiecznego dla dzieci? Więc jak już wniosek trafia do sądu to raczej sąd postanowienie o wszczęciu postępowania wydaje. Co do zasady nie zdarzają się sytuacje, żeby policja złożyła bezsensowy wniosek. Bezsensowny czyli taki, z którego od razu wynika, że rodzina cudowna, wydolna opiekuńczo, a dzieci wspaniale się rozwijają i mają zapewnione bezpieczne warunki do wychowania. Sąd ma kierować się dobrem dziecka i musi zbadać czy to dobro jest zabezpieczone.

Postępowanie dowodowe

Sąd najczęściej zwraca się do służby kuratorskiej o przeprowadzenie wywiadu środowiskowego u rodziny. Zwraca się też do MOPSu o przekazanie informacji, czy rodzina objęta jest opieką MOPSu, czy i ewentualnie jakie są stwierdzone problemy oraz jaka pomoc jest rodzinie udzielana.

Czynności podejmowane przez kuratora czy pracowników MOPSu powinny być bezpośrednie. Dla przykładu spotkanie z rodziną, sprawdzenie miejsca zamieszkania, być może rozmowa z sąsiadami, kontakt z placówką edukacyjną itd. W „czasach COVIDowych” czynności podejmowane mogą być zdalnie, np. telefonicznie.

Uczestnicy postępowania i ich aktywność

Sąd zawiadamia o wszczęciu postępowania uczestników – rodziców, doręczając im jednocześnie postanowienie o wszczęciu postępowania oraz zawiadamia o wyznaczonym terminie rozprawy.

Uczestnicy mają możliwość złożenia do sądu pisma wraz z wnioskami dowodowymi. Celem jest przekonanie sądu, że dzieci są bezpieczne, rodzice dobrze się nimi opiekują i nie ma powodów by sąd w jakikolwiek sposób ingerował w wykonywanie władzy rodzicielskiej, czy też wydawał inne zarządzenia opiekuńcze.

Uczestnicy mogą (i powinni) przedłożyć do sądu różne dokumenty. Mogą to być zaświadczenia od wychowawcy, nauczycieli, dyrektora szkoły czy przedszkola, opinie psychologiczne i in. Można także złożyć wniosek o przesłuchanie świadków, którzy będą mieli wiedzę o sytuacji opiekuńczo – wychowawczej dzieci, sytuacji rodziny, czy też o konkretnym zdarzeniu, które było przyczyną złożenia przez policję (inną instytucję) wniosku o wszczęcie postępowania. Ważne jest też, żeby uczestnicy stawili się na wezwanie sądu na rozprawie i złożyli zeznania. To jest ten właśnie moment, w którym uczestnicy (i to co powiedzą) może wpłynąć na decyzję sądu, jak zakończyć sprawę.

Sąd właściwy

Co do zasady sądem właściwym w sprawach rodzinnych będzie sąd rejonowy miejsca zamieszkania dziecka.

Rozstrzygnięcie sądu

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd wydaje postanowienie. Jeśli uzna, że zachodzą podstawy do ingerowania w sprawy rodziny przez sąd, wyda postanowienie np. o ograniczeniu władzy rodzicielskiej rodzicom poprzez ustalenie stałego nadzoru kuratora, skierowanie małoletniego do placówki sprawującej pieczę nad dziećmi i in. Sąd może też wydać inne zarządzenia opiekuńcze, np. zobowiązać rodziców do uczestniczenia w terapii lub warsztatach doskonalących umiejętności wychowawcze. Jeśli jednak sąd uzna, że nie ma powodów do podjęcia czynności względem rodziny, wyda postanowienie, w którym stwierdzi brak podstaw do np. ograniczenia władzy rodzicielskiej. Umorzenie postępowania nie wydaje się w tym przypadku właściwą decyzją. Z takiego rozstrzygnięcia nie będzie wynikało, że sąd nie stwierdził podstaw do wydania orzeczenia.

Najczęstsze przyczyny ingerencji sądu w sprawy rodziny

Najczęściej występujące zachowania/zaniedbania rodziców, skutkujące podjęciem postępowania z urzędu:

• brak opieki lub niewłaściwie sprawowana opieka z uwagi na uzależnienia rodziców od alkoholu, narkotyków, używek
• stosowanie kar cielesnych bądź inne formy przemocy wobec dziecka (fizycznej i psychicznej)
• konflikt pomiędzy rodzicami uniemożliwiający prawidłowe wykonywanie władzy rodzicielskiej, a tym samym brak możliwości zapewnienia dziecku odpowiednich warunków do wychowania
• trudności wychowawcze, niewłaściwe zachowania dziecka świadczące np. o demoralizacji, popełnianie przestępstw przez dziecko, picie alkoholu, zażywanie narkotyków, czy stosowanie innych używek, demoralizacja seksualna i in.