Prawo dziecka do wypowiedzenia się w postępowaniu sądowym

Zasadą jest, że w postępowaniach sądowych w imieniu dzieci występują ich przedstawiciele ustawowi. Małoletnie dzieci nie mogą być też świadkami w postępowaniu cywilnym. Ale dzieci w sprawach ich dotyczących mają prawo do wyrażenia swojego zdania.

Prawo głosu – aspekt międzynarodowy

Najważniejszym aktem prawa międzynarodowego, zapewniającym małoletnim dzieciom prawo do wypowiedzi jest Konwencja o Prawach Dziecka z 1989r. (podpisana w Nowym Jorku).

W art. 12 Konwencji wskazano, że Państwa, które podpisały Konwencję mają obowiązek zapewnić dziecku prawo do swobodnego wyrażania poglądów w sprawach dotyczących dziecka. Warunkiem jest to, aby dziecko było zdolne do kształtowania swych własnych poglądów. Państwa mają zapewnić dziecku możliwość wypowiadania się w każdym dotyczącym go postępowaniu sądowym i administracyjnym.

Wysłuchanie może nastąpić za pośrednictwem sądu, mediatora, specjalistów z OZSS oraz kuratora sądowego.

Prawo głosu w polskiej procedurze cywilnej

W wykonaniu powyższych zobowiązań, Polska do kodeksu postępowania cywilnego wprowadziła dwa przepisy, na podstawie których dziecko – po spełnieniu określonych przesłanek – może wypowiedzieć się w postępowaniu sądowym.

Przy wprowadzaniu zasad zapewnienia dziecku prawa głosu, wyodrębniono dwie możliwości:

Postępowanie procesowe

Postępowaniem procesowym będzie np. orzekanie o kontaktach, czy miejscu zamieszkania dzieci w trakcie postepowania rozwodowego.

W odniesieniu do postępowania procesowego zastosowanie będzie miał art. 216 (1) k.p.c.

Wysłuchanie możliwe jest:

• w sprawach dotyczących osoby dziecka
• jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala
• sąd uwzględni zdanie dziecka i jego rozsądne życzenia – stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka
• poza salą posiedzeń sądowych

Postępowanie nieprocesowe

W postępowaniu nieprocesowym mogą zostać uregulowane sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej, miejsca zamieszkania dziecka, kontaktów z rodzicami, rozstrzygnięcia o istotnej sprawie dziecka.

W odniesieniu do postępowania nieprocesowego zastosowanie będzie miał art. 576 § 2 k.p.c.

Wysłuchanie możliwe jest:

• w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka
• jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala
• sąd powinien uwzględniać w miarę możliwości rozsądne życzenia dziecka
• poza salą posiedzeń sądowych

W jakich sprawach możliwe jest wysłuchanie?

Nie ma szczegółowego katalogu spraw, w których można wysłuchać dziecko. Wyznacznikiem jest tu ogólne wskazanie, że wysłuchanie możliwe jest w sprawach dotyczących osoby dziecka lub majątku dziecka.

Przykładowe rodzaje spraw, w których sąd wysłuchuje małoletnie dziecko:

• ustalenie, ograniczenie lub zakazanie kontaktów
• zmiana miejsca zamieszkania/pobytu małoletniego
• rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka
• ograniczenie władzy rodzicielskiej
• pozbawienie władzy rodzicielskiej
• przysposobienie
• rozwiązanie przysposobienia
• rozwiązanie rodziny zastępczej
• rozwód
• zmiana wyroku rozwodowego w przedmiocie władzy rodzicielskiej, miejsca zamieszkania/pobytu dziecka lub kontaktów
• separacja
• zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka
• ustanowienie rodziny zastępczej

Forma wysłuchania

Z literalnego brzmienia przepisów wysłuchanie może nastąpić jedynie przez sąd. Aczkolwiek w praktyce, dziecko ma głos także w trakcie rozmów z kuratorem sądowym, czy też z psychologiem w trakcie badania w OZSS. W tych przypadkach odzwierciedlenie stanowiska dziecka może znaleźć się w sprawozdaniu kuratora lub opinii wydanej przez OZSS.

Dobór odpowiedniej formy będzie zależał przede wszystkim od możliwości dziecka, jego wieku, rozwoju umysłowego, ale też kondycji emocjonalnej. Nie zawsze wskazane będzie dokonanie wysłuchania dziecka przez sędziego prowadzącego daną sprawę, niekiedy wręcz niezbędny w rozmowie z dzieckiem będzie udział np. psychologa.

Cel wysłuchania

Celem wysłuchania jest w zasadzie poznanie stanowiska dziecka, jednak często zdarza się, że wysłuchanie dziecka daje nowy pogląd w ogóle na stan faktyczny sprawy.

Jak wygląda wysłuchanie w praktyce?

Decyzję o wysłuchaniu dziecka podejmuje sąd, po przeanalizowaniu takiej potrzeby oraz możliwości po stronie dziecka. W przepisie nie wskazano dolnej granicy wieku, w związku z tym możliwe jest wysłuchanie nawet dzieci w wieku 3 lat. Aczkolwiek w przypadku dzieci młodszych najczęściej wysłuchanie następuje za pośrednictwem kuratora lub psychologa. Sędziowie częściej i chętniej w sposób bezpośredni wysłuchują dzieci starsze. Wysłuchanie przez sędziego obywa się poza salą posiedzeń. Czasem jest to gabinet sędziego, a czasem tzw. niebieski pokój (w sądach najczęściej wykorzystywany przy wysłuchiwaniu małoletnich w sprawach karnych). Niezależnie od nazwy pomieszczenia, powinno ono być jak najbardziej przyjazne dziecku. W trakcie wysłuchania w pokoju znajduje się najczęściej tylko sędzia i dziecko. Przeważnie – szczególnie w przypadku konfliktów rodzinnych – niewskazane jest by rodzice byli obecni przy wysłuchaniu dziecka. Rozmowa taka nie powinna być zbyt obciążająca emocjonalnie dla dziecka – powinno czuć się możliwie najbardziej komfortowo w takiej sytuacji.

Dokumentowanie przebiegu wysłuchania

Przepisy nie wskazują w jaki sposób powinno być udokumentowane wysłuchanie. Najczęściej z wysłuchania sporządzany jest protokół lub notatka. Decyzja o formie dokumentu należy do sędziego. Niekiedy czynność jest rejestrowana w systemie audio lub audi-wizualnym (w sposób jawny lub ukryty). Plusem dokonania rejestracji jest możliwość zapoznania się z nią przez np. sąd odwoławczy, a tym samym nie będzie konieczności ponownego wysłuchiwania dziecka. Zasadą jest, żeby dziecko było wysłuchane jednokrotnie – tak aby nie powodować u dziecka dodatkowego dyskomfortu związanego z koniecznością ponownego pojawienia się w budynku sądu.