Umowa majątkowa małżeńska, czyli jak uregulować majątkowe stosunki małżeńskie?

Pomiędzy małżonkami – co do zasady – od dnia zawarcia małżeństwa istnieje wspólność majątkowa. Wspólność ta powstaje z mocy prawa. Ale oczywiście jak coś jest zasadą, to musi się w prawie znaleźć co najmniej jeden wyjątek. Wyjątek w tym przypadku polega na tym, że małżonkowie sami w drodze umowy mogą zmienić ustrój majątkowy panujący w ich małżeństwie. Jakie możliwości daje prawo i jak je wdrożyć w życie?

Rodzaje ustrojów majątkowych małżeńskich

W małżeństwie mogą istnieć ustroje majątkowe:

• wspólność majątkowa
• rozszerzona wspólność majątkowa
• ograniczona wspólność majątkowa
• rozdzielność majątkowa
• rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

Wspólność majątkowa

Ten ustrój jest zasadą i powstaje w małżeństwie z mocy prawa, czyli automatycznie po zawarciu małżeństwa małżonków łączy wspólność. Główną cechą tego rodzaju ustroju jest to, że przedmioty (ruchomości, nieruchomości, prawa i in.) nabywane w trakcie trwania małżeństwa należą do majątku wspólnego, zaś oboje małżonkowie razem pracują na powiększanie tego majątku.

Małżonkowie nie muszą podejmować żadnych kroków prawnych aby ustanowić ustrój wspólności majątkowej. Małżonkowie mają jednak prawo ten ustrój wyłączyć lub zmodyfikować.

Rozdzielność majątkowa

Podstawową formą, a zarazem najczęściej stosowaną jest ustanowienie pomiędzy małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej.

Rozdzielność może powstać w drodze umowy zawartej pomiędzy małżonkami (w formie aktu notarialnego) lub też w drodze orzeczenia sądowego wprowadzającego przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej.

Od daty powstania rozdzielności istnieją w małżeństwie 3 masy majątkowe: wspólny majątek oraz dwa odrębne. Jednakże z chwilą wyłączenia wspólności majątkowej powiększeniu ulegają co do zasady majątki indywidualne małżonków (dochody małżonków, a także przedmioty przez nich kupowane zasilają ich majątki odrębne). Małżonkowie zarządzają samodzielnie swoimi majątkami.

Rozszerzona / ograniczona wspólność majątkowa

W ramach umowy małżeńskiej, strony mogą ograniczyć lub rozszerzyć wspólność majątkową. Przepisy nie precyzują w jaki sposób można rozszerzyć lub ograniczyć wspólność – małżonkowie mają (prawie)pełną swobodę. „Prawie” wynika z pewnych obostrzeń w przypadku rozszerzenia wspólności.

Zgodnie z przepisami (art. 49 k.r.o.), na mocy umowy majątkowej nie można rozszerzyć wspólności na:

• przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny
• prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę
• niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków

Poza ograniczeniami wskazanymi powyżej, swoboda małżonków podlega ograniczeniom przewidzianym w art. 58 oraz 353(1) k.c.

Zgodnie z art. 58 k.c. nieważna jest czynność prawna:

• sprzeczna z ustawą
• mająca na celu obejście prawa
• sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

Zgodnie z art. 353(1) k.c., swoboda umów doznaje ograniczenia w ten sposób, że treść lub cel stosunku prawnego nie może sprzeciwiać się właściwości tego stosunku, ustawie lub zasadom współżycia społecznego.

Ograniczenia sprowadzają się do tego, aby umowa małżeńska nie była sprzeczna z zasadami prawa rodzinnego, w szczególności zasadami współżycia społecznego oraz zasadą równouprawnienia małżonków.

Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

Ustrój ten łączy zalety rozdzielności majątkowej, z jednoczesnym zabezpieczeniem interesów małżonka np. zajmującego się opieką nad dziećmi.

Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej. Docelowo chodzi o to, by pomimo ustanowionej rozdzielności majątkowej, małżonek, który zgromadził mniejszy majątek mógł domagać się od współmałżonka wyrównania tych dorobków poprzez zapłatę lub przeniesienie prawa.

Jednym z problematycznych aspektów tego ustroju jest brak uregulowania kwestii wyrównania dorobków po śmierci małżonków. Co oznacza, że spadkobiercy małżonków dziedziczą tak jakby małżonków obowiązywał ustrój rozdzielności majątkowej.

Warto także wskazać, że w trakcie trwania małżeństwa między małżonkami panuje ustrój rozdzielności majątkowej, w związku z tym małżonek niepracujący / wychowujący dzieci nie ma żadnego wpływu na decyzje finansowe podejmowane przez współmałżonka. Małżonek ten nie może sprzeciwić się żadnym decyzjom współmałżonka zmierzającym do niekorzystnego rozporządzenia tym majątkiem.

Jak obliczyć dorobek?

Dla obliczenia dorobku kluczowe znaczenie będą miały konkretne ustalenia poczynione w umowie przez małżonków.

Jednakże (jeśli umowa tego nie przewiduje), przy obliczaniu dorobku:

POMIJA SIĘ:

• przedmioty nabyte przed zawarciem umowy majątkowej
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy

oraz ich surogaty

DOLICZA SIĘ:

• darowizny dokonane przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób
• usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka
• nakłady i wydatki na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka

Podział dorobku może nastąpić dopiero po ustaniu rozdzielności majątkowej, tj. z chwilą:

• ustania małżeństwa (rozwód, unieważnienie)
• zmiany umowy majątkowej rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków na zwykłą rozdzielność majątkową
• ustanowienia przymusowej rozdzielności majątkowej

Dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia.

Dorobek może zostać wyrównany w drodze umowy zawartej pomiędzy małżonkami, lub też na mocy orzeczenia sądu. Druga opcja stosowana jest w przypadku braku porozumienia między małżonkami.

Skutki umów małżeńskich względem osób trzecich

Koniecznym warunkiem, aby małżonkowie mogli powoływać się względem osób trzecich na zawartą umowę majątkową małżeńską, jest poinformowanie tych osób o zawarciu oraz rodzaju zawartej umowy.

Modyfikacje zawartej umowy

Małżonkowie w każdym czasie mogą zmienić lub rozwiązać zawartą wcześniej umowę małżeńską. Jeśli umowa zostanie rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, wtedy między małżonkami powstaje wspólność majątkowa. Chyba że postanowią oni inaczej, tj. wprowadzą inny ustrój majątkowy w swoim małżeństwie.